Een aanslag op de realiteit
Vlak na de bestorming van het Capitool wordt een jong stel geïnterviewd. De vrouw draagt een sjaal met pianotoetsen en de tranen stromen over haar wangen. Als de verslaggever vraagt: ‘Wat is er gebeurd?’, vertelt ze jammerend, terwijl ze met een handdoek door haar ogen wrijft: ‘Ik heb slechts één voet over de drempel van het Capitool gezet, waarna ik naar buiten werd geduwd en ik kreeg pepperspray in mijn gezicht gespoten.’ Ze zegt dat ze Elizabeth heet en in Knoxville Tennessee woont. Op de vraag waarom ze naar binnen wilde, reageert ze verongelijkt: ‘We bestormden het Capitool, het is een revolutie!’
De video is een klucht. Een demonstrant die voor de camera toegeeft dat ze de wet heeft overtreden met de belegering van een beveiligd overheidsgebouw en vervolgens niet begrijpt waarom de politie met gepast geweld heeft gereageerd. Elizabeth’s onbegrip laat zien hoe haar digitale filterbubbel een serieuze realiteitsbubbel is geworden: haar fantasie is veranderd in een alternatieve werkelijkheid waar geen ruimte is voor ideeën van andersdenkenden. Allerlei desinformatie, zoals nepnieuws en complottheorieën, aangewakkerd door de aanbevelingsalgoritmes van onder andere Facebook en Twitter, staat aan de basis van deze pseudo-realiteiten. Zelfs pepperspray in het gezicht kan Elizabeth’s bubbel niet doorprikken en haar weer op aarde doen belanden. Het bewuste filmpje is inmiddels miljoenen keren bekeken en leverde vele reacties op. Van likes, grappen, memes, duetten, remixes tot zelfs de zogeheten Onion Towel-samenzweringstheorie, waarbij wordt beweerd dat Elizabeth tijdens het interview met een ui door haar ogen wreef om haar krokodillentranen op te wekken.
Het bizarre filmpje staat niet op zichzelf. Wie zich verdiept in de eindeloze stroom van beelden op diverse sociale media kanalen ziet meer van dit soort zonderlinge video’s voorbijkomen. Zo is in één van de beelden te zien hoe de demonstranten na de bestorming van het gebouw bij binnenkomst netjes tussen de piketpaaltjes van een afgezette wandelroute lopen. In weer een ander filmpje wordt op de trappen van het Capitool de dood van George Floyd nagespeeld. En op een foto is te zien hoe een demonstrant, terwijl hij een lessenaar wegdraagt, vrolijk naar de fotograaf zwaait. De mengeling van dodelijk geweld en amusement geeft de coup een surrealistisch Hollywood-achtig karakter. Dat werd nog eens onderstreept toen aan het einde van de dag verveling onder de demonstranten toesloeg waarbij ze zich terugtrokken in hun hotels om zorgeloos te chillen.
Een revolutie gaat doorgaans gepaard met geweren, tanks, ontploffingen, rook en brand. Zoals bij de staatsgreep in Turkije in 2016. Het belangrijkste wapen van deze Capitoolbestormers was echter hun smartphone met selfiestick. Voor een mooi plaatje zijn ze uitgedost in MAGA-kledij en fantasie-uniformen of Vikingpakken. Een aantal demonstranten zien zichzelf als superheld. Gekleed in een t-shirt met daarop in grote letters geprint: ‘Civil War, January 6, 2021’, in de stijl van het logo van de gelijknamige Marvel-film, trekken ze ten strijde tegen de Democraten, de aartsvijand in hun fantasie. Het is een trollenleger van bonte Cosplay-karakters en paramilitaire hillbillies, die niet zouden misstaan tijdens een carnavalsoptocht of de Nijmeegse Vierdaagse. Deze coup was een slecht geregisseerde film, een slecht uitgevoerd toneelstuk, waarvan het gros van de mensen niet wist wat van hen verwacht werd. ‘Trust the Plan’ stond er op het t-shirt van een fervent QAnon aanhanger, die als één van de eersten het Capitool binnenviel. ‘Wat het plan is? Ik heb geen flauw idee’, sprak één van de belegeraars terwijl hij door het Capitool heen loopt. Ze zijn een pion in een Live Action RolePlay (LARP), maar hebben geen flauw benul van de spelstrategie, wat op het spel staat of wie aan de touwtjes trekt. Een kleine groep rechtsextremen was wel goed georganiseerd, wat hun snode plannen precies waren, is het op het moment van schrijven onbekend, maar het had allemaal veel erger af kunnen lopen, dan de in totaal zes doden. Zo is in het Capitool een staafbom gevonden, liepen twee mensen met plastic handboeien rond en stond buiten een galg klaar om vice-president Mike Pence aan op te knopen.
Afgelopen week waren we geen getuige van een burgeropstand, maar van een realiteitscrisis, van de Eerste Realiteitsoorlog, waarbij een op internet gefabriceerde alternatieve realiteit (de electorale fictie) keihard clashte met de offline werkelijkheid. Trump begon zijn presidentschap met alternatieve feiten over de bezoekersaantallen bij zijn inauguratie en hij beëindigt het met de introductie van een alternatieve realiteit, waarin hij de winnaar is van de presidentsverkiezingen. Het is een escapistische narratief die in de afgelopen vier jaar zorgvuldig is geconstrueerd door voortdurend zijn tegenstanders te demoniseren en leugen op leugen te stapelen. Handig gebruik makend van de radicaliseringsmachines van de sociale media blijkt post-truth president Trump een meester in het bespelen van de realiteit. Op 6 januari zagen we de explosieve climax, waarbij duizenden boze Republikeinse sensatiezoekers, evangelische christenen, QAnon aanhangers, de extreemrechtse Boogaloo Bois, de neo-fascistische Proud Boys en militante bewegingen zoals de Three Percenters, de regie namen.
De Franse filosoof Jean Baudrillard (1929–2007) zou het een hyper-reële staatsgreep genoemd hebben. Dat is een schijngebeurtenis gedreven door spektakel in plaats van politieke ideologie. Een spektakel waar de oude en nieuwe media willens en wetens zelf aan meegewerkt hebben. Mediacriticus Neil Postman (1931–2003) waarschuwde hier in zijn boek Amusing Ourselves to Death (1985) al voor: ‘Wanneer een volk wordt afgeleid door trivia, wanneer het culturele leven wordt geherdefinieerd tot een voortdurend rondje vermaak, wanneer een serieus publiek gesprek een vorm van babytalk wordt, wanneer, kortom, een volk een publiek wordt, en zijn bestuur een circusact, dan verkeert een natie in hoog risico: een cultuurdood is een reële mogelijkheid.’ Hij had het bij het rechte eind. De titel van zijn boek had alleen moeten zijn Confusing Ourselves to Death.
De media wisten in eerste instantie ook niet goed hoe ze de coup moesten framen en welke naam ze aan de belegeraars moesten geven. Was het een demonstratie, een rel, een coup, of een terroristische aanslag? De Los Angeles Times, The Washington Post en The New York Times noemden het een meute. De BBC sprak van rebelse Republikeinen en The Wall Street Journal deed verslag van relschoppers terwijl CNN de Capitoolbestormers binnenlandse terroristen noemen. Ook aankomend president Joe Biden wist in zijn eerste toespraak na de bestorming niet goed welke naam hij aan de raddraaiers moest geven. Zo liet hij allerlei benamingen de revue passeren. Wij noemen ze post-reality terroristen. Deze titel verwijst naar de realiteitbubbels waarin veel van de Capitoolbestormers lijken te leven. Een eenduidige definitie is belangrijk, opdat justitie de juiste straffen kan opleggen.
De coup was een faliekante mislukking maar als digitale beeldenstorm een doorslaand succes. De demonstranten kregen de kans het Capitool met de grond gelijk te maken maar ze leken meer geïnteresseerd in het buit maken van een souvenir of het versturen van een selfie naar hun sociale mediakanalen. Zo liet de 60-jarige Richard Barnett zich uitgebreid fotograferen in het kantoor van Nancy Pelosi, terwijl hij opschepte: ‘Ik schreef haar een akelig briefje, legde mijn voeten op haar bureau en krabde aan mijn ballen.’ Voor een imposant schilderij liet een jongeman zich op digitaal celluloid vereeuwigen, terwijl hij een joint rookte. Weer een ander stond luid schreeuwend op een sokkel arm-in-arm met een standbeeld van oud president Gerald Ford. In het Capitool werden zelfs selfies met bereidwillige politieagenten gemaakt. De beeldenstormers sloopten niet de symbolen van het centrum van de democratie, maar maakten ze online belachelijk. De coup veranderde zo in een meme-oorlog, in een post-reality show waarin het racisme en fascisme alle ruimte kregen.
De revolutie wordt niet langer op televisie uitgezonden, maar op alternatieve internet-platforms als 4chan, Gab of Parler gepost of via DLive gestreamd. De roep om aandacht, naar nog meer likes, retweets en online kijkers, zorgt ervoor dat de revolutie niet doodbloedt, maar continu nieuw leven wordt ingeblazen. De relschoppers maakten een gezellig dagje uit van een gewelddadige staatsgreep, waarbij de selfie als trofee dienst deed en een mooie herinnering is om te delen met vrienden en familie.
Nu het stof van de IRL opstand begint te dalen, worden de eerste coupplegers tot hun grote verbazing geconfronteerd met de reële consequenties van hun virale acties. In een laatste plotwending proberen zij de schuld nu op Antifa te schuiven, die volgens hen verkleed als Trumpfans, het Capitool bestormden. Een aantal van hen heeft inmiddels zijn baan verloren. Hun werkgever kon de extracurriculaire activiteiten niet waarderen. Vliegen mogen ze ook niet meer, hun naam prijkt fier bovenaan de No-Fly lijst, hetgeen hilarische taferelen op vliegvelden oplevert, krijsend als een speenvarken worden de wappies afgevoerd. De FBI heeft met de hulp van internetonderzoekers inmiddels meer dan 170 mensen gearresteerd op verdenking van betrokkenheid bij de rellen en meer mensen staan op hun vizier. De vele selfies maken het makkelijk voor de Amerikaanse veiligheidsdienst, helemaal nu een wetenschapper zo vriendelijk is geweest om de complete database van Parler — zo’n 56 terabytes aan gesprekken, foto’s, filmpjes, namen en geolocaties — te archiveren en voor iedereen doorzoekbaar te maken. Dankzij de journalisten van de website Gizmodo is nu op een plattegrond van het Capitool heel inzichtelijk gemaakt waar welke Parler-gebruiker zich ten tijde van de bestorming bevond.
In één van zijn laatste publieke optredens heeft de Amerikaanse President afstand genomen van de coupplegers. Teleurgestelde Trump-aanhangers doen zijn optreden af als een deepfake. Het is het Liar’s Dividend, maar dan binnenste buiten gekeerd. Niet de spreker zelf zegt dat zijn woorden vervalst zijn, maar zijn publiek beweert dit. De realiteitsbubbel van zijn aanhangers is zo sterk, dat zelfs Trump deze niet meer kan doorbreken. De actie van sociale media bedrijven als Facebook, Twitter en YouTube om Trump en zijn aanhangers voorgoed van hun platform te verwijderen, lijkt dan ook te laat te komen. Nu er niet langer een gedeelde gemeenschappelijke waarheid en werkelijkheid is, is het land politiek in drieën verdeeld: in een blauw, een rood en een Trump Amerika. De vraag is wat dit concreet betekent voor één van de oudste democratieën ter wereld?
Voor buitenstaanders is het duidelijk dat de coup faliekant mislukt is. De deelnemers zelf denken daar heel anders over. Zij zijn ervan overtuigd, dat de coup geslaagd is en de door hen gemaakte en gedeelde beelden bevestigen hun gelijk. Op internet worden de capitoolbestormers bejubeld als ware patriotten. Helden die het land gered hebben van de ondergang. Op diverse obscure alt-tech fora wordt nu het strategische plan voor de ‘Million Militia March’ uitgerold. Het idee is om tijdens Joe Biden’s inauguratie een Storm van geweld in alle 50 staten en de hoofdstad Washington D.C. te doen woeden. De opstand van 6 januari was slechts een vingeroefening vergeleken bij hetgeen nog moet komen. Hopelijk heeft de Amerikaanse overheid lessen geleerd waarmee het dodelijke theaterstuk van afgelopen week niet leidt tot een nog groter koningsdrama.
Sander Duivestein en Thijs Pepping zijn de auteurs van het binnenkort te verschijnen boek Spelen met de Realiteit. Een boek dat gaat over de invloed van nieuwe media op onze informatievoorziening en werkelijkheidsbeleving.
