De TikTok oorlog
Beelden op TikTok laten zien hoe tanks, gevechtshelikopters, bommenwerpers en soldaten zich in grote getallen naar de Oekraïense grens begeven. Dankzij de kortefilmpjesapp zijn we ooggetuige van de meest grondig gedocumenteerde invasievoorbereiding in de geschiedenis van oorlogsvoering. Het spervuur aan visuele informatie is echter zo groot dat het aan digitale manschappen ontbreekt om feit van fictie te onderscheiden.
In de Golfoorlog (1990–1991) maakten we voor het eerst vanuit onze luie fauteuil de frontlinie “live” mee. Nieuwe technologieën, zoals de inzet van satellieten en raketten die uitgerust waren met een camera, zorgden voor een nieuwe vorm van oorlogsverslaggeving. “Realtime” konden we op het televisiescherm de oorlog volgen. Na een inslag zette nieuwszender CNN even het beeld op zwart vanwege het dramaturgische effect. De precisiebombardementen waren een strak geregisseerde propagandashow van de Amerikanen.
De beelden van de nauwkeurige landbombardementen en het gebruik van onder andere nachtzichtapparatuur gaven de berichtgeving een futuristisch karakter die veel weg hadden van de beelden van een videogame. De oorlog wordt in de geschiedenisboeken de Video Game War genoemd. Volgens de Franse filosoof Jean Baudrillard (1929–2007) had de Golfoorlog, zoals we deze op televisie kregen voorgeschoteld, helemaal niets met de werkelijkheid te maken. We zagen slechts overhypte, hapklare spektakelstukjes gemaakt met geavanceerde mediatechnologie die zonder enige scepsis, maar met veel gevoel voor artisticiteit en drama, aan ons werden gepresenteerd. We zagen niet de echte oorlog, maar een gestileerde nepoorlog. Volgens Baudrillard was de leugen van het beeld zo absoluut dat het resulteerde in “de moord op de realiteit”.
Zapten we tijdens de Golfoorlog met de afstandbediening in de hand van het ene kanaal naar het andere televisiekanaal, nu swipen we met onze vinger van het ene filmpje naar het andere filmpje. Vanuit heel Rusland hebben toeschouwers honderden video’s geüpload waarin ongefilterd te zien is hoe soldaten, militaire voertuigen en geavanceerde wapens richting Oekraïense grens vertrekken. Zo zien we hoe een man tijdens het uitlaten van zijn hond in de sneeuw verbaast reageert op de vele militaire voertuigen die zijn pad kruisen. In weer een ander filmpje zien we hoe een zwerm van gevechtshelikopters het luchtruim langzaam zwart kleurt en in een ander filmpje zien we insta-waardige Oekraïense vrouwen in een legeruniform een charme-offensief beginnen. Videogame-oorlogen veranderen zo in sociale media-oorlogen waarin iedereen vanuit de loopgraven aan de touwtjes van de verslaggeving kan trekken. Het publiek wordt niet langer alleen door grote media bedrijven en regeringen geïnformeerd over militaire bewegingen, het publiek houdt zichzelf via sociale media van het laatste nieuws op de hoogte. Journalisten, academici, denktanks, activisten en amateurs hebben toegang tot Open-Source Intelligence, oftewel OSINT, die hen in staat stellen conclusies te trekken over hetgeen in het Oekraïense grensgebied gebeurt. Een fenomeen dat we eerder al tijdens de Arabische Lente (2010) zagen gebeuren. Toen heette het de Facebook-revolutie, nu zijn het TikTok, Telegram en Discord die zich aan de frontlinie van deze journalistieke vernieuwing melden. De munitie waarmee geschoten wordt zijn de memes die zich razendsnel via de digitale wereld verspreiden. Een positieve ontwikkeling, want nu komen meer feiten op tafel te liggen. Russische veiligheidschefs zijn van deze transparantie geschrokken. Ze hebben inmiddels een reclamecampagne gelanceerd waarin de troepen worden opgeroepen geen gebruik meer te maken van TikTok uit angst om militaire geheimen prijs te geven. Op een poster die onder de manschappen verspreidt wordt is te zien hoe een soldaat met een duidelijk “Njet” een omstander tegenhoudt die een filmpje van hem voor TikTok probeert te maken.
Het internet levert een bonte verzameling aan feiten, filters, opinies, verzinsels, nepnieuws, samenzweringstheorieën en propaganda op waarbij opinies en emoties belangrijker zijn dan feiten en ratio. De Video Game War van toen is nu veranderd in een Meme War. Er is niet langer één gedeelde waarheid. Iedereen heeft dankzij sociale media de mogelijkheid om zijn eigen realiteit te construeren en te verspreiden onder zijn volgelingen. Volgens de Britse premier Boris Johnson plant Rusland “de grootste oorlog in Europa sinds 1945”. De Amerikanen waarschuwen voor false-flag operaties waarbij de Russen gebruik maken van deepfakes en nep-video’s. Moskou doet de commotie af als propaganda, hysterie en paniekzaaierij. Wie moeten we geloven? Met de niet bestaande “weapons of mass destruction” nog vers in het geheugen laten de traditionele media zich niet meer zo snel voor hun karretje spannen. Maar om het visuele bombardement van TikTok filmpjes gedegen te onderzoeken ontbreekt het aan een leger van goed opgeleide analisten. Elliot Higgens, oprichter van onderzoekscollectief Bellingcat, waarschuwt voor deze ontwikkeling.
Zweden richtte recentelijk zijn eigen Psychologische Verdedigingsdienst op om buitenlandse desinformatiecampagnes en nepnieuws te bestrijden. Premier Rutte beloofde onlangs Oekraïne steun in de cyberoorlog. Beter is het om een deel van deze steun te gebruiken voor het oprichten van nieuwe burgerjournalistieke gevechtseenheden. De militaire dienstplicht is jaren geleden al afgeschaft, maar misschien moeten we deze nieuw leven inblazen en moderniseren opdat burgers met digitale wapens de TikTok oorlog het hoofd kan bieden. Meldt u als burgervrijwilliger aan bij een van deze nieuwe mediaplatforms en achterhaal de feiten voordat anderen ermee aan de haal gaan.
Dit artikel is samen met Menno van Doorn geschreven.
